انسان خلیفه خدا
شهید مطهری، براساس آیه 30 سوره بقره انسان را خلیفه خدا در زمین می‌داند و براساس آیه 165 سوره انعام معتقد است که انسان دارای بالاترین ظرفیت علمی در میان کل مخلوقات خداوند است. طبق آیات 31-33 سوره بقره، 172 سوره اعراف و 43 سوره روم انسان دارای فطرتی خداآشناست که در عمق وجدان خود به خدای خویش آگاهی دارد و هرگونه تردید و انکار محصول انحراف از سرشت خدایی انسان است. چنین مخلوقی را از دیدگاه دینی اشرف مخلوقات خوانده‌اند.
انسان و دوگانه وجودی سعادت و شقاوت
خلیفه خداوند اما شخصیتی آزاد دارد و می‌تواند راه شقاوت را برگزیند. شهید مطهری می‌گوید که براساس آیه 122 سوره طه، آفرینش انسان تصادفی نیست و انسان، موجودی انتخاب شده خوانده شده است. براساس آیه 72 سوره احزاب انسان، شخصیتی مستقل و آزاد دارد و البته رسالتی خدایی داشته و امانتی الهی را برعهده دارد. خداوند از انسان، خواسته است تا با انتخاب خود یکی از دو راه سعادت و شقاوت را اختیار کند. از سوی دیگر طبق آیه 70 سوره اسراء، انسان دارای کرامت و شرافتی ذاتی است این یعنی اینکه او توسط خدا بر دیگر مخلوقات به برتری برگزیده شده است و «آنگاه خویشتن خود را درک و احساس می‌کند.»

انسان و قابلیت الهی
معلم شهید، معتقد است که براساس آیه 70 سوره اسراء، انسان دارای وجدان اخلاقی است که می‌تواند زشت و زیبا را درک کند. آرامش روحی انسان نیز براساس آیه 28 سوره رعد، تنها با یاد خدا حاصل می‌شود. انسان «به هر چه برسد از آن سیر و دلزده می‌شود، مگر آنکه به ذات بی‌حد و نهایت(خدا) بپیوندد.» هدف از آفرینش انسان براساس آیه 19 سوره حشر، تنها عبادت خداوند است و وظیفه او نیز اطاعت از امر خداست. وظیفه انسان باعث می‌شود تا وی خود را بشناسد. اما انسان‌شناسی قرآن جنبه‌ اخروی انسان را نیز در بر می‌گیرد. در آیه 22 سوره ق می‌بینین که بخشی از حقایق مورد غفلت انسان پس از مرگ بر او آشکار می‌شود. در آیه 27 و 28 سوره فجر شاهد هستیم که هدف انسان را خشنودی خدا مطرح می‌کند و غایت انسان تنها مسائل مادی نیست. انسان «احیانا برای هدف‌‎ها و آرمان‌‌هایی بسی عالی می‌جنبد و می‌جوشد.» نگاهی به ارزش‌های انسان در نظر شهید مطهری مشخص می‌کند که انسان دارای قابلیتی الهی است. قابلیتی که باید توسط خودش بالفعل شود و این کار با ایمان انسان میسر خواهد شد.
معمای سرشت دوقطبی انسان
مطهری در ادامه به جنبه ضد ارزشی که انسان می‌تواند با اراده خود واجد‌ آن‌ شود، اشاره می‌کند. آیات در این بخش به جنبه منفی انسان اشاره می‌کنند. در آیات 72 سوره توبه و 72 سوره احزاب انسان بسیار ستمگر، نادان و ناسپاس خوانده شده است. مطهری می‌کوشد توصیف قرآن در خصوص دو قطب مثبت و منفی انسان را توجیه کند. انسان سرشتی متناقض دارد، «وی موجودی دو سرشتی است، نیمی از سرشتش ستودنی است و نیم دیگر نکوهیدنی» است.
انسان بی‌ایمان، انسان نیست
راه حلی که مطهری برای این مساله از طریق قرآن یافته است، معماری انسان توسط اراده خود اوست، وی می‌گوید: «نظر قرآن به این است که انسان همه کمالات را بالقوه دارد و باید آنها را به فعلیت برساند و این خود اوست که باید سازنده و معمار خویشتن باشد. شرط اصلی وصول انسان به کمالاتی که بالقوه دارد، «ایمان» است».
شهید مطهری معتقد است که انسان در جهان‌بینی اسلامی داستانی شگرف دارد، او موجودی است که می‌تواند در بازه «اسفل‌ السافلین» و «به خدمت‌گرفتن فرشتگان» باشد. اراده‌ انسان از این‎رو جایگاهی مهم دارد. اراده انسان تعیین‌کننده قرار گرفتن انسان در بازه‌ای چنین گسترده است. هرچند در منطق قرآن انسان معمار خویش است، اما این معماری نه با نقشه‌ای انسانی که با نقشه‌ای الهی صورت می‌گیرد. معماری حیات انسان بدون ایمان سبب می‌شود که وی عاری از ارزش‌هایی باشد که او را خلیفة‌الله کرده است. «از آیات استنباط می‌شود که انسان فاقد ایمان و جدا از خدا انسان واقعی نیست. انسان اگر به یگانه حقیقتی که با ایمان به او و یاد او آرام می‌گیرد بپیوند، دارنده همه کمالات است و اگر از آن حقیقت یعنی خدا جدا بماند درختی را ماند که از ریشه خویشتن جدا شده است».