بنابراین واضح است که پیامبر (صلی الله علیه وسلم)هنگام زیارت قبور فقط براهل قبرستان سلام، دعای خیر وطلب استغفار می‌کرده و درس عبرت‌می‌گرفته وآنچه معقول است و روایات صحیح (?) آن را تایید می‌کند، همین است و بس. نه تلاوت قرآن! در قرآن وسنت صحیح هیچ دلیلی بر این که برای میت قرآن خوانده شود، وجود ندارد.

? پس از مرگ چه چیزهایی به انسان فایده می‌رساند؟

آن‌چه شریعت اسلام درقرآن وسنّت صحیح رسول الله(صلی الله علیه وسلم) مقرر کرده به میّت نفع می‌رساند، رسول الله(صلی الله علیه وسلم) در حدیث صحیحی می‌فرماید: «اذا مات الانسان انقطع عمله إلا بثلاث: صدقة جاریة، او علم ینتفع به، أو ولد صالح یدعو له»(?) : وقتی انسان می‌میرد، عملش قطع می‌شود. به‌جز سه چیز: (صدقه جاری، علمی که دیگران از آن استفاده ببرند و یا فرزند نیکوکاری که برایش دعای خیر کند). و آن‌چه در حدیث زیر آمده، پس از مرگ به انسان فایده می ‌رساند، پیامبر اکرم(صلی الله علیه وسلم)می‌فرماید: «إن مما یلحق المؤمن من عمله و حسناته بعد موته: علماً علمه و نشره و ولداً صالحاً ترکه و مصحفاً ورثه، او مسجداً بناه، او بیتاً لابن السبیل بناه او نهراً اجراه، او صدقه اخرجها من ماله فی صحته و حیاته تلحقه بعد موته» (?): (از آن‌چه از نیکی‌ها و عمل مؤمن پس از مرگش به او می‌رسد، این است: علمی که آن را آموزش و نشر داده است و فرزند صالحی که از خود به جای گذاشته و قرآنی که از او به ارث مانده یا مسجدی که بنا کرده یا منزلی که برای مجاهدان در راه خدا -یا مسافران- ساخته، یا جوی آبی که برای استفاده‌ی عموم راه‌اندازی کرده و یا صدقه‌ای که در زندگی در حال صحتش در راه خدا داده، همه‌ی این‌ها پس از مرگ هم به مؤمن می‌رسد).

زنده‌کردن سنت حسنه‌ای که مردم پس از مرگ انسان هم به آن عمل کنند، نیز برای انسان مفید و سودمند است، رسول الله(صلی الله علیه وسلم) می‌فرماید: «من سنّ فی الاسلام سنة حسنة فله اجرها و أجرمن عمل بها من بعده من غیر أن ینقص من اجورهم شیء»(?): (هرکس در اسلام سنت حسنه‌ای زنده کند، پاداش آن و پاداش هرکس به آن عمل کند، بدون این‌که چیزی از پاداششان کم شود، به او داده می‌شود).

ثوابِ صدقه‌ای که از طرف میّت داده می‌شود، به او می‌رسد.

بخاری روایت می‌کند: (مردی به رسول الله(صلی الله علیه وسلم) گفت: مادرم وفات کرده اگر از طرف او صدقه بدهم ثوابش به او می‌رسد؟

فرمود: آری! در مسند و کتاب‌های سنن از سعدبن عباده روایت است که گفت: ای رسول خدا مادر سعد وفات کرده، چه صدقه‌ای برایش افضلتر است؟ فرمود: آب. لذا سعد چاه آب آشامیدنی حفر کرد و گفت: این چاه مال مادر سعد است؛ بنابراین دادن آب از صدقاتی است که فرزند می‌تواند با وقف کردن آن ثوابش را به رفتگانش ببخشد و به‌دلیل این حدیث ثواب آن به میّت می‌رسد.

روایت است، مردی به پیامبر (صلی الله علیه وسلم) گفت: پدرم وفات کرده و از او اموالی به‌جای مانده، وصیت هم نکرده، آیا کفایت می‌کند که من از طرف او صدقه بدهم؟ فرمودند: آری! (?)

دعا و استغفار مؤمنان برای مردگان مفید و سودمند است؛ زیرا خداوند متعال می‌فرماید: «والذین جاووا من بعدهم یقولون ربنا اغفر لنا و لاخواننا الذین سبقونا بالایمان»: (کسانی که پس از آنان می‌آیند، می‌گویند: پروردگارا! ما و برادران ما که پیش از ما ایمان آورده‌اند، را بیامرز!). «حشر/??»

در سنن روایت است که، پیامبر(صلی الله علیه وسلم) فرمود: «اذا صلیتم علی المیت فأخلصوا له الدعاء»(?) (وقتی بر میّت نماز خواندید، خالصانه برایش دعا کنید). در مواردی که ذکر کردیم، زندگان می‌توانند به مردها سود برسانند، همان‌طور که مشاهده می‌کنید در این‌ها حتّی یک دلیل هم وجود ندارد که از آن بوی جواز خواندن قرآن و یا سوره‌ای مخصوص مانند: (یس و غیره)، به مشام برسد، خواندن هزاربار سوره‌ی اخلاص و یا هزار بار «لا اله الا الله»(??) گفتن به این باور که مردگان از عذاب آزاد می‌شوند، هیچ اصلی در شریعت ندارد.

در ادامه بحث – ان شاء الله- اقوال مفسّران قرآن، محدّثین، علمای اصول و ائمه‌ی مذاهب معروف را ذکر می‌کنیم، تا به روشنی واضح گردد که آن‌چه بسیاری ازمردم در عزاداری‌ها و بر سر قبرها انجام می‌دهند با سنّت –صحیح- رسول الله(صلی الله علیه وسلم) سازگاری ندارد.

? اقوال مفسّران قرآن

امام ابن‌کثیر :

ایشان در تفسیر آیات: «أم لم ینبأ بما فی صحف موسی و ابراهیم الذی وفی. الا تزر وازرة وزر أخری. و أن لیس للإنسان إلا ما سعی و أن سعیه سوف یری. ثم یجزاه الجزاء الاوفی»: (یا بدانچه در تورات موسی بوده است، مطّلع و با خبرش نکرده‌اند؟ یا از آن‌چه در صحف ابراهیم بوده است، مطّلع و با خبرش نکرده‌‌اند؟ ابراهیمی که به بهترین وجه ادا کرده است که هیچ‌کس بار گناهان دیگری را بر دوش نمی‌کشد. و این‌که برای انسان پاداش و بهره‌ای نیست جز آن‌چه خود کرده و برای آن تلاش نموده است. و این‌که قطعاً نتیجه سعی و کوشش او دیده خواهد شد. سپس سزا و جزای کافی داده می‌شود). «نجم/??-??»

می‌نویسد: هرکس با کفر ورزیدن یا ارتکاب گناه به خودش ستم کند، بار گناه آن‌ را کسی جز خود آن فرد به ‌دوش نمی‌کشد، همان‌طور که در جایی دیگر می‌فرماید: «وأن تدع مثقله الی حملها لا یحمل منه شیء و لو کان ذا القربی»: (و اگر انسان سنگین باری(گنه کاری) کسی را برای حمل گناهانش بفریاد خواند، چیزی از بار گناهانش برداشته نمی‌شود، هر چند از نزدیکان و بستگان باشد) «فاطر /??»

«وان لیس للانسان الا ما سعی»: (همان‌طور که کسی بارگناه دیگری را به‌دوش نمی‌کشد، به همین صورت به کسی پاداشی جزآن‌چه خود انجام داد، داده نخواهد شد.

ابن‌کثیر در ادامه می‌گوید: «امام شافعی و کسانی که از او پیروی کرده‌اند، با استنباط از همین آیات می‌گویند: ثواب تلاوت قرآن به مردگان نمی‌رسد؛ زیرا تلاوت قرآن توسط دیگران از عمل و کسب خود فرد نیست، به همین دلیل رسول الله(ص) این کار را نکرده و انجام آن‌را برای امّتش به‌ عنوان مستحب یا سنّت قرار نداده وآنان را برخواندن قرآن برای مردگان چه به صورت صریح یا به‌ صورت اشاره، تشویق و یا راهنمایی نکرده است و حتی یک روایت صحیح هم نیست که کسی از اصحاب پیامبر(ص) بر مردگان قرآن خوانده باشد، اگر در خواندن قرآن برای مردگان فایده‌ای می‌رسید قطعاً آنان از ما سبقت و پیشی می‌گرفتند. و باید توجه داشته باشیم که ذکر و بیان ثواب و پاداش معین فقط با نصوص قرآن وسنّت ثابت می‌شود، و نمی‌توان در آن با قیاس و آراء شخصی دخل و تصرف نمود. در اینکه ثواب دعا و صدقه‌ به میت می‌رسد به ‌دلیل نصوصی که در این باره ثابت است، علما اتفاق نظر دارند.(??)

در توضیح حدیثی که مسلم روایت کرده که پیامبر فرموده: (هرگاه انسان بمیرد، عملش پایان می‌یابد، به‌جز در سه مورد: فرزند صالحی که برایش دعا کند یا صدقه‌ی جاریه‌ای که پس از او بماند، یا علمی که بعد از او دیگران از آن استفاده کنند)(??).

ابن کثیر می‌گوید: در حقیقت این موارد از تلاش و زحمت خود فرد است؛ پیامبر(ص) می‌فرماید: «ان اطیب ما اکل الرجل من کسبه و ان ولده من کسبه»(??): (قطعاً پاکیزه‌ترین چیزی که انسان می‌خورد همان است که از دست‌رنج خودش باشد و همانا فرزند او از دست‌رنج خودش است).

و نیزصدقه‌ی جاری مانند وقف و امثال آن از نشانه‌ها و آثار عمل خود فرد است. خداوند متعال می‌فرماید: «إنا نحن نحیی الموتی و نکتب ما قدّموا و آثارهم»: (ما مردگان را زنده می‌کنیم و آن چه پیش فرستاده‌اند و اثر عمل نیکشان را می‌نویسیم)

و علمی که آن‍را در میان مردم پخش کرده و نشر داده و مردم به او اقتدا کرده‌اند، نیز از عمل و تلاش خود فرد است، پیامبر(صلی الله علیه وسلم) می‌فرماید: «من دعا الی هدی کان له من الاجر مثل اجور من تبعه من غیر أن ینقض من اجورهم شیئاً»(??): (هرکس به هدایت –قرآن و سنّت صحیح- دعوت دهد، برایش همانند پاداش آنانی است که از او پیروی کرده‌اند داده می‌شود، بدون این‌که چیزی از پاداششان کاسته شود).

? تفسیرامام شوکانی

شوکانی درتفسیرآیه‌ی :«وأن لیس للانسان الا ماسعی» می‌نویسد: معنای آیه این است که: بجز پاداش تلاش وعمل خودش -میت- به او داده نخواهد شد وعمل کسی برای کس دیگر فایده‌ای نمی رساند. این آیه عام است وبا آیه‌ی: «الحقنا بهم ذریتهم»: (- دربهشت- فرزندانشان را به ایشان ملحق می‌گردانیم) (طور/??)

و نیز با شفاعت پیامبران، ملائکه برای بندگان و دعای زندگان برای اموات و امثال اینها که برای انسان پس از مرگ مؤثر است، خاص می شود. واینکه برخی‌گفته‌اند: آیه‌ی مذکور با موارد فوق منسوخ شده، صحیح نیست؛ زیرا خاص عام را منسوخ نمی‌کند بلکه آنرا تخصیص می‌‌دهد و هرچه طبق ادله‌ی قرآن و سنت صحیح به ثبوت رسیده که برای انسان پس از مرگش سودمند است، عام این آیه را خاص می ‌کند.

? تفسیر المنار

مؤلف المنار درتفسیر آیه‌ی : «ولاتکسب کل نفس الا علیها و لا تزر وازرة وزرأخری»: (هیچ‌کسی جز برای خود کار نمی‌کند، وهیچ‌کسی گناه دیگری را بردوش نمی‌کشد). (انعام/???) پس از بحثی طولانی می‌نویسد: تمام قرآن خواندنها، اذکاری که ثواب آن را به مردگان می‌بخشند، اجاره‌کردن قاریان و وقف کردنها برایشان، همه بدعت و ناجایز‌اند و نیز آنچه به نام ساقط‌کردن نمازهای میت می‌دهند، نیز بدعت است‌ و اگر در دین اصلی می‌داشت قطعا سلف صالح از آن بی‌خبر نمی‌بودند و یقینا در عمل به آن کوتاهی نمی‌کردند.

در ادامه می‌نویسد: حدیث خواندن سوره‌ی «یس» برمردگان صحیح نیست، هر چند منظور از آن حدیث کسانی است که در احتضار مرگ هستند. و همانطور که دارقطنی گفته در این باره هرگز حدیثی صحیح وجود نداشته و ندارد.

باید دانست در مورد آنچه از خواندن سوره‌ی فاتحه برای مردگان عام و رسم شده، حدیثی صحیح ویا ضعیف هم وجود ندارد و این از بدعتهایی است که با نصوص قطعی‌ای که ذکر کردیم مخالف است. اما با کمال تاسف! به دلیل سکوت و تأیید آنانی که لباس علما را به تن کرده‌ وهمگام با عموم مردم به آن عمل می‌کنند امروزه از سنت‌های مؤکده یا حتی فرایض قطعی به حساب می‌آید.

در ادامه می‌گوید: خلاصه‌‌ی سخن اینکه: این مسئله –قرآن خواندن‌ ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌برمردگان- از امور تعبدی است که واجب است درآن به نصوص قرآن و سنت و عمل سلف صالح –خیر القرون –بسنده کنیم و از نصوص صریح قرآن و احادیث صحیح دانستیم که در قیامت به انسان هیچ پاداشی جز آنچه خودش انجام داده، و یا اعمالی که ازنصوص شرعی ثابت است، نمی‌دهند؛ زیرا الله‌ تعالی می‌فرماید:«‌یوم لاتملک نفس لنفس شیئا»: (روزی است که هیچ کس برای دیگری نمی‌تواند کاری کند). (انفطار/??)

و می‌فرماید:«واخشوا یوما لا یجزی والد عن ولده ولا مولود هوجاز عن والده شیئا» (واز روزی بترسیدکه نه پدری مسئولیت اعمال فرزندش را قبول می‌کند وکاری برای او برآورده می‌کند، ونه فرزندی مسئولیت اعمال پدرش را می‌پذیرد). (لقمان/??)

پیامبر(صلی الله علیه وسلم) به دستور پروردگار به خانواده و خویشاوندانش اعلان نمود که: «أن اعملوا لا أغنی لکم من الله شیئا»: ( به دستورات الله‌ و رسول(ص) عمل کنید که من نمی‌توانم برای شما در برابر الله کاری بکنم).

مدار و محور نجات در قیامت این است که انسان نفسش را با ایمان و عمل صالح تزکیه کند. رشید رضا می‌گوید از حافظ ابن حجر در مورد کسی که قرآن می‌خواند و می‌گوید: پروردگارا، ثواب این تلاوت را جهت افزون‌ شدن شرف محمد(ص) قرار بده، سوال کردند: در پاسخ گفت: این بدعتی است که قاریان متاخر ازخودشان ‌ساخته‌اند و من از سلف کسی را سراغ ندارم چنین کاری کرده ‌باشد.

بسیاری از عالم‌نمایان که حتی معنای یک آیه از قرآن را هم نمی‌فهمند و بویژه معنای آیه‌ی: «و ما آتاکم الرسول فخذوه ومانهاکم عنه فانتهوا»: (هر چه پیامبر برای شما آورد بپذیرید و از هر چه شما را نهی کرد باز آیید) و حدیث صحیح : «من عمل عملا لیس علیه أمرنا فهو رد» (هرکسی‌عملی انجام دهد که مطابق دستور ما –دین اسلام- نباشد، مرود است). «مسلم» واینکه پیامبر(ص) می‌فرماید: «وشر الامور محدثاتها وکل محدثة بدعة و کل بدعة ضلالة» (بدترین امور، امور نو‌پیدا-درعبادت- هستند و هرنو‌پیدایی بدعت است و تمام بدعتها گمراهی‌اند) (مسلم) را نفهمیده و اینها کسانی هستند که قرآنی‌خوانی را وسیله‌ی ارتزاق وامرار معاش قرار داده‌اند وحسابشان با خدا است(??).

? دیدگاه پیشوایان حدیث

امام نووی در شرح صحیح مسلم، باب: (وصول ثواب الصدقه عن المیت الیه) در شرح حدیث عائشه(رضی الله عنها) که روایت کرده: مردی نزد پیامبر (ص) آمد وگفت: ای رسول خدا مادرم ناگهان وفات کرد ووصیتی نکرده فکر می کنم اگر می توانست وصیت کند، به صدقه دادن سفارش می کرد، آیا اگر از طرف او صدقه بدهم، ثوابش به او می‌رسد؟ پیامبر (ص) فرمود: آری! می‌گوید: از این حدیث چنین بر می‌آید که صدقه دادن از طرف میت، برایش مفید است وعلما بر این امر اجماع کرده‌اند، و بر این که ثواب دعا و دادن قرض میت به دلیل نصوص شرعی به میت می رسد، نیز اتفاق نظر دارند. و به دلیل احادیث صحیح حج کردن از طرف میت وروزه گرفتن از طرف او، جایز است، اما قول مشهور در مذهب ما ـ شافعیها ـ در مورد قرآن خواندن برای میت این است که ثواب آن به میت نمی‌رسد.

امام امیراسماعیل صنعانی در کتاب «سبل السلام» در شرح حدیث ابن عباس(ص) گوید: پیامبر(ص) ازکنار قبور مدینه می‌گذشت که گفت: (سلام بر شما ای اهل قبور، خداوند ما و شما را مغفرت کند ، شما گذشتگان ما هستید وما هم در پی شما می‌آییم). ترمذی با سند صحیح می‌نویسد این حدیث دلیلی است بر اینکه وقتی انسان برای کسی دعا و استغفار می‌کند برای خودش دعا و برای آن شخص استغفار می‌کند، دعاهای قرآنی نیز به همین صورت است. به عنوان مثال:

خداوند می‌فرماید: «ربنا اغفرلنا ولاخواننا الذین سبقونا بالایمان»: (پروردگارا از ما واز برادرانمان که در دینداری از ما سبقت گرفته‌اند درگذر). (حشر/??)

و می‌فرماید: «فاستغفر لذنبک وللمؤمنین»: (برای گناهانت وگناه مؤمنان طلب استغفارکن). «محمد/??»

از این حدیث وآیات استنباط می شود که دعا کردن برای میت مفید است و در این اختلا فی نیست ولی در مواردی غیر از این، مانند تلاوت قرآن، امام شافعی می‌گوید: (ثواب آن به میت نمی‌رسد).

امام شوکانی در شرح منتقی می‌گوید: (قول مشهور در مذهب شافعی وگروهی از یارانش این است که ثواب خواندن قرآن به میت نمی‌رسد).

یکی دیگر از ادله‌ای که بر عدم وصول ثواب قرآن خوانی بر میت و عدم جواز قرآن خواندن بر قبرها دلالت دارد این است که پیامبر(ص) می‌فرماید: «اقرءوا سورة البقرة فی بیوتکم و لاتجعلوها قبورا»: (سوره‌ی بقره را درخانه‌هایتان تلاوت کنید وخانه‌هایتان را قبرستان نکنید).

و می‌فرماید: «صلوا فی بیوتکم و لاتتخذوها قبورا»: (درخانه‌هایتان نماز ـ سنت راـ بخوانید وآنها قبرستان قرار ندهید).

اگر قرآن خواندن برای میت نفعی می‌داشت خواندن آن برقبرها جایز بود وپیامبر(ص) که نسبت به مؤمنان رئوف و مهربان است نمی‌گفت خانه‌هایتان را به قبرها تبدیل نکنید بلکه در آنها قرآن ونماز بخوانید، پیامبر(ص) این سخن را به این دلیل فرموده که قبرستان محل تلاوت قرآن وخواندن نماز نیست. به همین دلیل یک حدیث با سند صحیح، حسن ومقبول هم از پیامبر(ص) روایت نشده که در تمام عمر مبارکش یک بار بر قبری قرآن خوانده باشد، این در حالی است که پیامبر(ص) به کثرت به زیارت قبور می رفت ونحوه‌ی صحیح زیارت قبور را به اصحابش(رض) می‌آموخت اما در عمل وگفتار وآموزشش هیچ سخنی یا بحثی از تلاوت قرآن برقبرستان نداشته است .

? دیدگاه بعضی از مذاهب فقهی اهل‌سنت(??)

?) مذ هب امام ابوحنیفه t:

ملا علی قاری حنفی در شرح (فقه الاکبر/???) می‌گوید: (تلاوت قرآن بر سر قبرها در نزد امام ابوحنیفه، امام مالک وامام احمد مکرو ه است)، و در جای دیگر نقل می‌کند که خواندن قرآن بر سر قبرها مکروه است چون از امور نو پیدا و بدعت است و از سنت ثبوتی ندارد، واین سخن (شارح الاحیاء) نیز می‌باشد.

                                                                                ادامه مطلب...