در قلمرو آفتاب (امید به رحمت الهی)

اشاره
بازسازی اخلاقی و تعالی شخصیت معنوی انسان، از والاترین و مقدس ترین اهداف پیامبران الهی و جانشینان ایشان بوده است. آنان با تحمل مشقت های بسیار در این مسیر، تمامی همّ خویش را بر آن گذاشتند تا اخلاق نیک را با شیوه های رفتاری و گفتاری خویش به آدمی بیاموزند واو را از زشتی ها به دور داشته، متوجه حقیقت والای انسانی و ارزش سترگش کنند. از این رو، کمتر گزاره دینی را می توان یافت که در متن آن، صبغه ای اخلاقی وجود نداشته باشد. در این میان، نقش برجسته اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام بسیار چشم گیر جلوه می نماید. آنان به عنوان تجسمی از روح اخلاق، برترین آموزگاران نیکی و نیکو سیرتی بودند و هر لحظه از زندگانی پر برکتشان، در بردارنده عالی ترین درس های آموزنده و نکته هایی برجسته از اخلاق الهی است. از این رو، برآن شدیم دست مایه ای هر چند کوتاه اما گران قدر و ارجمند را ارایه نماییم.

مفهوم امیدواری
امیدواری، حالتی است در انسان که در نتیجه انتظار تحقق امری در نزد فرد برای او پیش می آید و سبب احساس راحتی، رضایت و نیز دلگرمیِ او می شود؛ البته این حالت در صورتی است که اسباب تحقق و زمینه های شکل گیریِ چیزی که امید آن می رود، فراهم آمده یا دست کم بیشتر آن گرد هم آمده باشد. برخی دانشمندان اخلاق می گویند:«هر کس منتظر نتیجه مطلوبی در آینده باشد و گمان به تحقق اسباب آن داشته باشد، هم زمان احساس خرسندی به او دست می دهد که این خرسندی، همان امیدواری است...؛ اما اگر عدم فراهم شدن اسباب از پیش معلوم است، دیگر توقع و انتظار وقوع آن امر، امیدواری نیست، بلکه نوعی غرور و نادانی است».

ارزش امیدواری
آیات و روایات بسیاری در مورد ارزش امیدواری وجود دارد و از زوایای گوناگونی به آن نگریسته؛ البته تنها وجه نیکو و پسندیده امیدواری را، امید داشتن به پروردگار می داند، به گونه ای که آدمی همواره رفتار خود را با آن همراه سازد، لحظه ای بدون امید نیاساید و به گونه ای به پروردگار امیدوار باشد که همه اسباب تحقق امر را در کف قدرت او بداند. روزی شخصی نزد امام صادق علیه السلام رفت و به دلیل مشکلات توان فرسای ملی، از ایشان درخواست کمک نمود. امام با مهربانی فرمود: متأسفانه امروز چیزی برای کمک به شما در دسترس ندارم، اما به زودی مالی به دستم خواهد رسید و آن را به شما خواهم داد ان شاءاللّه . مرد گفت: ای فرزند رسول خدا، پس موعدی را مقرر کنید که خدمت برسم و آن را تحویل بگیرم. امام هر چند نمی خواست امید را از آن مرد بگیرد، ولی فهمید مرد امیدواری چندانی به رحمت خدا ندارد. از این رو، موضوع را برایش تبیین نمود و فرمود: «چگونه به تو وعده بدهم، در حالی که من به آنچه امیدی ندارم، در برابر رحمت پروردگار امیدوار می شوم و مهربانی خدا، هر ناامیدی را برایم به امیدواری تبدیل می کند».

روزنه ای به سوی آفتاب
آن گاه که انسان همه درها را به سوی خود بسته می بیند و در دره تاریک ناامیدی سقوط می کند، دریچه ای پیش چشمانش باز می شود و دستاویز محکمی او را از سقوط در ژرفای تاریک ناامیدی نجات می دهد. آن نوری است که از روزن امیدواری به سوی آفتاب گیتی فروز مهرورزی و بنده نوازی پروردگار جهانیان، چشمان خسته و منتظرش را در می نوردد و گویی حیاتی دوباره وجودش را فرا می گیرد و در دل خود احساس «گرمی» می کند. به راستی اگر امید در زندگانی نبود، تاریکی همه جا را فرا می گرفت و همه شکوفه های احساس، در تاریکی و سرما می مردند. به جاست پروردگار را به شکرانه امیدی که به رحمت بیکرانش در دل بندگان خود قرار داده، دیگرگونه سپاس گوییم.

امیدواری؛ سرچشمه شناخت خدا
آدمی آنگاه که به تحقق امری امید می بندد، در واقع به پناهگاه استواری پناهنده می شود که در سایه سار آن، وقوع آنچه را می خواهد، به انتظار می نشیند. او با این پناه آوردن، اقرار می کند به آنچه بدان پناه آورده ایمان دارد و آن را قدرتی فراتر از قدرت خود می انگارد؛ چرا که اگر جز این بود، پناه بردن به آن هم معنایی نداشت. از این روست که امام صادق علیه السلام در پاسخ به فردی که درباره اثبات وجود خدا پرسش می کند، می فرماید: ای بنده خدا، بگو بدانم آیا تاکنون سوار بر کشتی شده ای؟ فرد پاسخ می دهد: آری. امام می فرماید: آیا هیچ شده است که کشتی تو گرفتار توفان شود و غرق در امواج خروشان گردد، به گونه ای که نه کشتی دیگری باشد و نه شناگری که تو را نجات دهد؟ گفت: بله اتفاق افتاده است. امام فرمود: در آن لحظه آیا دلت متوجه حقیقتی نشد که بتواند تو را نجات دهد و بدان امیدوار شوی؟ باز پاسخ گفت: آری. امام فرمود: همان حقیقت سترگی که به وجود آن ایمان داری و بدان امیدوار شده و به نجات دلگرم می شوی، خدای تواناست. او آنجا که نجات دهنده ای نیست، تنها نجات دهنده است و پناه بی پناهان.

امیدواری؛رمز پذیرش عبادت ها
گاه آدمی می پندارد با عبادت بسیار می تواند حق بندگی پروردگار خویش را به جای آورد و افزونی عبادت در این مسیر راهگشاست. اما روایت های معصومان علیهم السلام چیز دیگری می گوید و بر این پندار نادرست خط بطلان می کشد. پروردگار در این زمینه به رسول اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید: «پرستشگران به اعمالی که برای دست یابی به پاداش من انجام می دهند، تکیه ننمایند؛ چرا که اگر تمام عمرشان را هم در عبادت سپری کنند و تلاش بسیاری نیز بنمایند، باز هم کوتاهی کرده اند و هرگز به حقیقت و کُنه عبادت من که به سبب آن کرامتی که نزد من است و نعمت های مرا می جویند، نخواهند رسید، بلکه باید تکیه بر مهربانی من نمایند و به بخشایش و بخشندگی من امیدوار باشند، نه به عمل و کردار نیک خود».

سازندگی امیدواری
امیدواری، در روح و روان فرد تأثیر سازنده ای بر جای می گذارد و سبب کمال یافتن نفس او می شود؛ چرا که فرد امیدوار، تا آخرین لحظه، دست از تلاش برنداشته، همواره در تکاپو برای رسیدن به کمالی والاتر است. در واقع این امیدواری است که از انسان موجودی استوار ساخته، او را به گوهر وجودی خویش نزدیک می نماید و ارزش او را ارتقا می بخشد. امام صادق علیه السلام می فرماید: «امیدواری، کمال نفس است و کسی که خداشناس باشد، همواره به او امید دارد. ترس از خدا و امیدواری به او، دو بال پرواز مؤمن به سوی بهشت برین، و به منزله چشمی است که با آن به وعده های الهی بهتر می نگرد و به واسطه امیدواری، بخشایش و رحمت پروردگار را فرا می خواند و دل را بدان زنده می کند و ترس را از دل خود بیرون می راند».

ناامیدی؛ دلیل فرو رفتن در گناهان
وقتی فردی مرتکب لغزش می شود، هرگز نباید امید به بخشایش پروردگار را از دست بدهد؛ چرا که هر اندازه گناه او بزرگ باشد، بخشش و مهربانی خدا بزرگ تر از آن است. اما اگر امید خویش را به بخشش و رحمت خدا از دست بدهد، بازگشت و جبران گذشته را غیرممکن دیده، آب را از سر گذشته می بیند. همین موضوع سبب می شود که دامان خود رابه دیگر گناهان نیز بیالاید و از انجام هر عملی پروایی نداشته باشد. نوشته اند روزی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بر فراز منبر رفت و فرمود:«سوگند به آن کسی که جز او دیگری را ستایش نشاید، به هیچ مؤمنی خیر دنیا و آخرت داده نشد، مگر آن کسی که خدا امید به بخشش خود را ارزانی او داشته باشد... . سوگند به آن کسی که جز او پرستش شایستگی دیگری را ندارد، خدا هیچ بنده ای را پس از توبه و بازگشت عذاب نخواهد کرد، مگر آن کسی که در امیدواری به پروردگارش کوتاهی کند. سوگند به هم او که پروردگار، هر مؤمنی را به اندازه امیدش به او، پاداش داده و رفتار خواهد کرد؛ زیرا بخشنده است و همه چیز در کف قدرت اوست و شرم دارد از اینکه بنده ای به او امید بندد، ولی امیدش را ناامید سازد. پس به خدا خوش گمان و امیدوار باشید».

گناه و امیدواری به رحمت خد
آدمی بایستی بتواند در امیدواری به پروردگار خویش تعادل را حفظ نماید؛ نه آن گونه از عذاب خدا بترسد که امید به نجات و رستگاری را از دست بدهد و نه آنقدر در امیدواری زیاده روی کند که حتی از گناه و سرکشی نیز احساس ایمنی نماید. شخصی خدمت امام صادق علیه السلام رسید و عرض کرد: «گروهی را می شناسم که گناه می کنند و می گویند ما به رحمت پروردگار خویش امیدواریم و به رفتار خود ادامه می دهند. حضرت فرمود: اینان مردمی هستند که دل به آرزویی خام خوش کرده اند و دروغ می گویند که امیدوارند. آنان امیدوار نیستند؛ چرا که هر کس امیدی در دل دارد، به دنبال دست یابی به آن تلاش می کند و آن را می یابد و هر کس هم از چیزی بترسد، از آن خواهد گریخت. [پس دروغ می گویند. آنان از عذاب خدا نمی ترسند؛ وگرنه از آن دوری می جستند و گناه نمی کردند].

امیدواری بدون انجام کار نیک
اگر کسی واقعا به جایْ گرفتن در بهشت برین و رسیدن به خشنودی خداوند تعلّق خاطر داشته باشد، کوله بار خود را تنها از امید پر نمی کند و برای رسیدن به آرزوی خود، تلاش می نماید، تا توشه ای برتر و پربارتر برای خود فراهم آورد و آنگاه به خدای خویش و مهربانی و لطف او امیدوار گردد. افرادی هستند که شاید گناه نکنند، ولی در پی نیکوکاری هم نبوده و تنها آرزوی رستگاری می نمایند. امیرمؤمنان علیه السلام در هشداری تکان دهنده به ایندسته از انسان ها می فرماید:«امید دارید که پروردگار پاداش تان دهد، در حالیکه نزد او گردن فرازی می کنید و بدون هیچ گونه کمکی به مستمندان، انتظار دارید به پاداش صدقه دهندگان دست یابید و در حالی که در نعمت های خداغلطان هستید، آن را از بیوه زنی محروم و نیازمند، دریغ می دارید؟! بدانید که آدمی بدانچه از اعمال نیک انجام دهد پاداش می گیرد و هر آن چه را از پیش ذخیره سازد، در نزد پروردگارش حاضر می شود».

امید بستن به غیر خد
کسی که به دیگری امید دارد، در واقع به قدرت او اقرار می نماید و آن را با امید به او می ستاید. کسی که به غیر خدا دل بندد و امیدوار گردد، در حقیقت قدرت او را برتر از قدرت خدای خویش پنداشته و وجود بیکران خدای خود را نادیده گرفته است. خدا نیز در این حال او را به خود واگذاشته و امیدش را نیز ناامید می سازد. حسین بن عُلوان، از شاگردان امام صادق علیه السلام در مجلسی نشسته بود و با دوست خود مناظره علمی می کرد. هزینه سفر او به اتمام رسیده و او از این مسئله ناراحت بود. دوستش از او پرسید: به چه کسی امیدواری؟ وی پاسخ داد: به فلان شخص. دوستش گفت: به خدا سوگند به آرزویت نخواهی رسید. حسین می گوید: چرا؟ او پاسخ داد: از امام صادق علیه السلام شنیدم که فرمود: خداوند به عزت و جلالش سوگند یاد کرده، رشته امید هر کس را که به غیر از او امیدوار باشد، خواهد برید و در نزد مردم لباس خواری بر تنش خواهد پوشاند و او را از بخشودگی و لطف خود دور خواهد ساخت. نیز می فرماید: آیا بنده من در گرفتاری ها به غیر از من دل می بندد، در حالی که برطرف شدن مشکلات او دردست من است و دری بسته را می کوبد که کلید همه درهای بسته نزد من است و درِ خانه من به روی همه باز؟!»

در سراپرده امید
پروردگارا، امیدم همواره به بخشش توست و دیدگان آرزومندی ام به سرانگشتان درخشان مهربانی تو دوخته شده است. می دانم که گناه، مرا از تو دور می سازد و رشته امیدواری را می بُرد، ولی به جبروت و سترگی ات سوگند، هرگز به انگیزه دور شدن از تو، انگیخته بر گناه نشده ام. تو برترین نعمت خود، که امیدواری به بخشش است را ارزانی ام داشته ای و از همین روست که هر گاه در بیکرانگی بخشایش و مهربانی تو می اندیشم، آزمندی در آن می ورزم و از طمع لطف تو به اشتباه می افتم. ای امیدوار کننده بندگان ناچیز و ای بزرگِ ذرّه نواز، به امیدی که ارزانی ام داشته ای تو را می ستایم و به بخشایشت امیدوارم.

گلبرگی از آفتاب
امام علی علیه السلام فرمود: هر شخص امیدواری، عاقبت یابنده خواهد بود.

امام باقر علیه السلام فرمود: از امیدواری دروغین دوری گزین، تا به ترس و عذاب راستین گرفتار نشوی.

امام علی علیه السلام فرمود: از کسانی مباش که خواهان آخرت اند، ولی عملی نیک انجام نمی دهند و خواستار پذیرش توبه شان هستند، اما آرزویی بلند دارند؛ کسانی که در دنیا سخنشان چون زاهدان است و رفتارشان چون مایلان به دنیا.

امام علی علیه السلام فرمود: هرگز به غیر خدا امید نداشته باشید و جز از گناه خود، از چیز دیگری نترسید.

امام علی علیه السلام فرمود: همه امیدواری تان به پروردگار بلند مرتبه باشد و به غیر از او امید نبندید که هر کس به دیگری امید بست، زیان دید.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: به چیزی که امید وار نیستی رخ دهد، [به دلیل لطف خدا] بیشتر امید داشته باش تا چیزی که امیدواری به وقوع پیوندد؛ چرا که برادرم موسی علیه السلام رفت تا آتشی برای خانواده اش فراهم کند، ولی با خدای خویش گفت وگو کرد