وظایف مدرسه و دانش‌آموز از نگاه قرآن و عترت

 

مدرسه خانه دوم کودک و سازنده شخصیت و رشددهنده طفل پس از پدر و مادر است و حتی در برخی از جهات می‌توان گفت نقش مدرسه به مراتب مهمتر از نقش خانواده است از آن بابت که کودک در مدرسه راه زندگی خود را انتخاب می‌کند و براساس آنچه که معلم و مربی ناظم ترسیم کرده‌اند راه زندگی را برمی‌گیرند.

مدرسه
مدرسه خانه دوم کودک و سازنده شخصیت و رشددهنده طفل پس از پدر و مادر است و حتی در برخی از جهات می‌توان گفت نقش مدرسه به مراتب مهمتر از نقش خانواده است از آن بابت که کودک در مدرسه راه زندگی خود را انتخاب می‌کند و براساس آنچه که معلم و مربی ناظم ترسیم کرده‌اند راه زندگی را برمی‌گیرند.
ماهیت مدرسه
بعضی از جوامع توجهی ندارند به این که انسان چه می‌خواهد، بلکه او را به گونه‌ای تربیت می کنند و می‌سازند که منظور و هدفشان تأمین شود، خواه آنان را از مرتبه وجود‌ی‌اش تنزیل دهند و مسخ کنند، یا او را به جانب کمال سوق دهند. به عبارت دیگر، به انسان نگاه ابزاری دارند.
اما در نظام‌های الهی، در تعلیم و تربیت فرد انسان مورد توجه است؛ یعنی مقصودی غیر از به فعلیت‌ رساندن استعدادهای درونی و اعتدال قوا و غرایز او ندارند، حتی هدفی که برای تعلیم و تربیت در نظر گرفته‌اند، چیزی است که فطرت انسان خواهان آن است. در این نظام، صلاح و سعادت انسان مورد توجه بوده و تلاش در جهت به کمال رساندن حقیقت انسانی می‌باشد.
مدرسه ارزشی
مدرسه مثبت دارای خصوصیات ذیل است:
1- محیط مدرسه و برنامه‌های آن نباید متباین با محیط سالم و متعارف خانواده و جامعه باشد.
2- با دانش‌آموز طوری رفتار شود که وقتی از مدرسه به خانه بازگشت، با نشاط باشد و الا با اذیت پدر و مادر و بهانه‌گیری‌های پوچ، عقده‌های مدرسه را خواهد گشود.
3- تشویق دانش‌آموزان به همکاری با پدر و مادر در کارهای خانه.
4- معلم وظیفه دارد از عظمت پدر و مادر سخن بگوید و آنها را معرفی نماید تا دانش‌آموزان با پی‌بردن به شخصیت پدر و مادر از احسان و احترام به آنها دریغ نکنند و از اطاعتشان سرباز نزنند.
5- در عمل روحیه خضوع، تواضع و فروتنی را به او نشان دهند و او ببیند انسان با عظمت انسانی است که با این‌که توان همه کار دارد، متواضع است. امام علی‌(ع) می‌فرماید: «اصلح المسیء بحسن فعالک و دل علی الخیر بجمیل مقالک»(1)
6- باید مراقبت‌های صحیح خانواده در امور انسانی، الهی، مذهبی و علمی در مدرسه ادامه یابد و مدرسه باعث رشد و تثبیت آن شود.
7- در فرصت‌های مغتنم و لازم و در ساعات مناسب نشستی نزدیک با والدین داشته باشد.
وظیفه دانش‌آموز در برابر معلم، مکتب و جامعه
1- دانش‌آموز مسئولیتی که بر عهده‌اش نهاده شده را به نحو شایسته به انجام رساند تا در آینده انسانی موفق در امور فردی، اجتماعی و مکتبی خویش باشد. علم، مردم را در برابر آدمی متواضع می‌گرداند تا نیازمندی‌های آنان را در رشته‌ای که تحصیل می‌کند و متخصص آن رشته خواهد شد، برطرف سازد.
حضرت علی‌(ع) فرمود: «بادر الفرصه قبل أن تکون غصه»(2) «پیش از آن‌که اندوه و ناراحتی به شما روی آورد، در فرصت شتاب کنید» (کنایه از این‌که وقت را مغتنم بشمارید) و نیز فرمود «من ناهز الفرصه أمن الغصه»(3) از اندوه در امان است کسی که فرصت را مغتنم بشمرد.
از دست دادن فرصت سبب ضایع شدن عمر است؛ البته در کنار درس خواندن، به تفریح و بازی نیز احتیاج دارد، اما نه تفریح و بازی مداوم که اوقات درس را اشغال کند. حضرت علی‌(ع) فرمود: «من اکثر الفکر فیما تعلم اتقن علمه و فهم مالم یکن یفهم»(4) «کسی که بسیار فکر کند در آنچه فراگرفته علمش را محکم نموده و پی می‌برد به چیزی که نمی‌فهمیده است.»
فراگیر برای این‌که به حد تخصص برسد، پشتکار و اصرار بر تعلم و تفکر داشته باشد. حضرت علی‌(ع) فرمود «لا فقه لمن لا یدیم الدرس(5) برای کسی که دوام بر درس ندارد فهم درستی نیست.
2- وظیفه بالاتر از درس خواندن این است که بداند برای چه درس می‌خواند؟ فراگیر باید از ابتدا درس را برای خوشبختی آینده خود و جامعه خود بخواند، هم اینک جامعه محتاج و نیازمند به تلاش درسی توست که بتوانی در آینده در رشد صنایع و کشاورزی و مسائل دیگر اقتصادی و فرهنگی بکوشی تا در پرتو فعالیت‌های اجتماعی، زندگی شخصی تو نیز به خوبی اداره شود. تو با رنج علمی‌ات می‌توانی چند کار مهم انجام دهی و آن این‌که هم آبروی جامعه خود را حفظ کنی و هم به شخصیت خود آبرو دهی.
مهم‌تر این‌که اگر بخواهی به علم خودت ارزش انسانی بدهی و آن را به نفع خود و اجتماع استخدام کنی؛ باید در کنار علم، ادب بیاموزی و از آموختن علم، هدف انسانی داشته باشی، که حضرت علی(ع) فرمود (علیکم بالعلم و الادب)(6) و بر شما باد که علم و ادب را بیاموزید.
رسول گرامی اسلام(ص) فرمود (من اخذ العلم من اهله و عمل به نجا و من اراد به الدنیا فهو حظه)(7) کسی که دانش را از اهلش گرفت و بدان عمل نمود نجات یافت.
3- از وظایف دیگر دانش‌آموز این است که دوست خوب انتخاب کند و همنشینانی سالم و بااخلاق داشته باشد. دوستانی که از هر جهت خوب بوده و مصاحب و رفیق درستکاری باشد. دوستان مناسب می‌توانند نقش مهمی در مثبت بودن زندگی انسان داشته باشند، فرد کسل و تنبل رفیقش را به تنبلی دعوت می‌کند، در صورتی که افراد فعال و درس‌خوان و مؤدب، دوستانشان را به کار و تلاش وادار می‌کنند. قرآن درباره همنشینی افراد صالح می‌فرماید (واصبر نفسک مع‌الذین یدعون ربهم بالغداوه والعشی بریدون وجهه(8) خویشن را با نهایت شکیبایی به مصاحبت و محبت آنان که پروردگارشان را صبح و شام می‌خوانند و رضای او را می‌طلبند وادار کن.
حضرت علی(ع) فرمود (صحبه الولی اللبیب حیاه الروح) (9) رفیق شدن با دوست عاقل، حیات روح است. همچنین قرآن از پشیمانی کسانی که در دنیا دوستانی بد برگزیدند، یاد می‌کند؛ آن جا که می‌فرماید (یا ویلتی لیتنی لم اتخذ فلاناً خلیلاً؛ لقد اضلنی عن الذکر بعد اذجائنی و کان الشیطان لانسان خذولا)(10) وای بر من! ای کاش فلانی را به دوستی نمی‌گرفتم (که رفاقت او) مرا از ذکر «یاد خدا» گمراه کرد (یا از پیروی قرآن محروم ساخت) بعد از آن که دستورات (قرآن) به من رسید. و دوستی شیطان برای انسان مایه خذلان است.
اگر دانش‌آموز بخواهد دوست خوبی برای دیگران باشد، باید نفس خویش را به صفات انسانی مزین گرداند.
حضرت علی(ع) فرمود (من لم یحسن خلقه لم ینتفع به قرینه) (11) کسی که اخلاقش را نیکو نگرداند همنشین و دوستش از او سودی نبرد.
با توجه به نکات مزبور روشن می‌شود که در انتخاب دوست نهایت دقت را باید داشت با هر کس نباید مصاحب و رفیق شد و قبل از امتحان افراد، نباید آنها را دوست جدی گرفت و به آنها مطمئن شد. حضرت علی(ع) فرمود (لا تثق بالصدیق قبل الخبره) (12) قبل از امتحان به دوستی کسی اطمینان نداشته باش.
4- دانش‌آموز وظیفه دارد به مدرسه و معلم احترام گذاشته و در هنگام سخن گفتن معلم گوش فرا داده و در کلاس درس سکوت را رعایت نماید. تا از او سؤال نشده، لب به کلام باز نکند و در هنگام صحبت با معلم، متین و باوقار سخن بگوید.
امام زین‌العابدین(ع) فرمود: «و اما حق ما سائسک بالعلم فالتعظیم له والتوقیر لمجلسه و حسن الاستماع الیه...» اما حق پدر علمی و استاد تو، تعظیم او و احترام به مجلس او و خوب گوش دادن به اوست. فهم و هوش خودت را برایش حاضر و آماده کن و قلبت را برای او پاک نمای و با ترک لذات و صرفنظر از خواسته‌های نفسانی، چشمت را برای او تجلی بخشی و روشن ‌سازی و در آنچه به تو می‌آموزد، به راستی رسول او باشی که آن را به نادانان برسانی و این رسالت را به خوبی ادا کنی و در آرایش خیانت نورزی نیز از جانب او به آن رسالت قیام کنی تا هنگامی که عهده‌دار آن هستی.(13)
5- از مسائلی که دانش‌آموز در هر سطح باید بدان توجه داشته باشد، مسئله کتابت و نوشتن مطالب بیان شده از سوی معلم و نیز نوشتن خلاصه و چکیده کتبی است که مطالعه می‌کند تا بتواند در موارد لزوم از آنها بهره‌مند شود. چه بسا با گذشت زمان،‌ مطالب یادداشت نشده موجب نقص در دانش شخص تحصیلکرده می‌گردد. رسول مکرم اسلام(ص) می‌فرماید: «قیدوالعلم، قیل: و ما تقییده؟ قال کتابته»(14)
امام مجتبی(ع) در سفارش به فرزندان و برادرزادگان خود فرمود: «انکم صغار قوم و یوشک ان تکونوا کبار قوم آخرین فتعلموا العلم فمن لم یستطع منکم ان یحفظه فیلکتبه و لیضعه فی بیته»(15)
6- روش مطالعه نیز از مسائلی است که دانش‌آموز برای پیشرفت در دانش باید مورد توجه قرار دهد، کیفیت مطالعه، تنوع در آن، انتخاب بهترین ساعات برای مطالعه، آرامش روحی در مطالعه و... از مسائلی هستند که متعلم باید بدان آگاه باشد و این وظیفه معلم است که روش مطالعه را به آنها بیاموزاند.
7- متربی (شاگرد و فراگیر) باید به مردمی که در اجتماع و جامعه مشغول کار و کوشش هستند، احترام بگذارد و تکریم به آنها را فراموش نکند. او باید بداند که با تلاش دیگران است که قادر به درس خواندن و زندگی راحت است.
بنابراین مردم در جامعه خدمتگزارند و باید به آنها احترام گذارد.(16