چیکده :
اعمال انسانی  عبارت از حرکات و سکناتی که بر حسب اراده ی انسان عاقل از او سر می زند مداومت بر اعمال نیک و مکرمت های حمیده سبب پیدایش صفات و فضائل حمیده و حسنه می گردد و تکرار و پیگیری عادات و کردار زشت زمینه ساز پیدایش صفات بد و رذیله خواهد بود . اگر روانکاوان دینی و علمای اخلاق در کتاب های مربوطه صحبت از فضائل و مکرمت های اخلاقی    ویا تهذیب   و تزکیه انسان از اعمال بد و اخلاق رذیله داشته اند تاکید بر همین موضوع بوده است . کسانی که در پــرتو انس با قرآن کریم  و در جستجوی کمالات معنوی و سعادتمندی ابدی و تحصیل سلامت و آرمش روح و روان و فراهم آوردن بهداشت روحی  و روانی و جسمی هستند به صورت اجمال بر این موضوع آگاهی یافته اند که یکی از گناهان کبیره و رذایل  اخلاقی که مداومت و تکرار آن سلامت  جسمی و روحــــی و آرامش و امنیت انسان را سلب و راه صعود به کمالات معنوی و قرب الی الله را مسدود و زمینه های آلودگی روح و روان و سقوط انسان را رقم می زند ظن و گمان بد است . در این مقاله در پی طرح آیه ی غیبت به بررسی و تبیین انـــواع سوء ظن از منظر قـــرآن کریم و احادیث پرداخته ایم .
کملید واژه : طرح آیه ی غیبت ، مفهوم قرآنی ظن ، کثیر الظن ، انواع ظن
طرح آیه ی غیبت :
در قرآن کریم آیاتی ، هر چند معدود ، درباره ی غیبت مطرح است که مفسران عالیقد ر پیرامون آن به تفصیل بحث کرده اند . بیشترین این مباحث حول آیه 12 سوره حجرات مطرح شده است . زیرا در حقیقت  آن تنها آیه ی قرآن مجید است که به صـراحت تمام درباره ی غیبت نازل گریده ، و به همین جهت نیز به آیه « غیبت » مشهور است .
خداوند ( تبارک و تعالی ) می فرماید :

                                                           
« یا ایها الذین امنوا اجتنبوا کثیرا من الظن ، ان بعض الظن اثم و لا تجسسوا  و لا یغتب بعضکم بعضا ایحب احدکم ان یاکل لحم اخیه میتا فکر هتموه و اتقوالله ان الله تواب رحیم »(1)ای   مـومنان   از بسیاری از گناهان پرهیز کنید ، چرا که بعضی از گمان ها گناه است ، و در کار دیگران تجسس مکنید ؛ و بعضی از شما از بعضی
« یا ایها الذین آمنوا اجتنبوا کثیراً من الظن ، ان یعض الظن اثم و لا تجسسوا و لا یغتب بعضکم بعضاً ایحب احدکم ان یاکل لحم اخیه میتا فکرهتموه و اتقوالله ان الله تـواب رحیم » ای مومنان از بسیاری از گناهان پرهیز کنید  ، چرا که بعضی از گمان ها گناه است ، و در کار دیگران تجسس مکنید ؛ و بعضی از شما از بعضی دیگر غیبت نکند؛    آیا هیچ کدام از   شما خوش   دارد که گوشت   بـرادر مرده اش را بخورد ، که از آن تنفر دارید ؛ و از خداوند پروا کنید که بیگمان خداوند توبه پذیر مهربان است .
مطالبی پیرامون ظن و تجسس در آیه ی غیبت :
« یا ایها الذین آمنوا اجتنبوا کثیرا من الظن ، ان بعض الظن اثم و لا تجسسوا » و در آن چند نکته است
1ـ مراد از « ظن » در آیه :
مراد از « ظن » در آیه شریفه ، ظن سوء است . به دلیل آنکه حسن ظــن به دیگران نیک و در شرع   مقدس اسلام به آن توصیه گردیده است . از جمله در قضیه ی افک در آیه ی 12 سوره نور می فرماید :
« و لو اذ سمعتو ظن المومنون و المونات بانفسهم خیرا و قالوا هذا افک مبین »
چرا مردان و زنان مومن وقتی آن را شنیدند به یکدیگر حسن ظن نورزیده و نگفتند این تهمتی است آشکار   در این نوشتار در مبحث « انواع ظن » به این مطلب بیشتر پرداخته خواهد شد .
2 ـ مفهوم « اجتنبوا » در آیه
مراد از نهی « اجتنبوا » در این آیه ، نهی از خود ظن نیست ، بلکه نهی از پاره ای مقـدمت اختیاری است که  موجب سوء ظن می شود و همچنین نهی از پذیرفتن    و ترتیب   اثر دادن   و عـملی   کردن همان   سوء ظن است . علامه طباطبایی (ره) در این باره می نویسد :
« مراد به اجتناب از ظن ، اجتناب از خود ظن نیست ، چون ظن خود نوعی ادراک نفسانی است ، و در دل باز است ؛ ناگهان ظنی در آن وارد می شود و آدمی نمی تواند برای نفس و دل خود دری بسازد تا از ورود ظن جلوگیری کند ، پس نهی کردن از خود ظن صحیح نیست ، بلکه مگر آنکه از پــاره ای مقدمات اختیاری آن نهی کنند . پس منظور از آیه مورد بحث نهی از پذیرفتن ظـن بد است ،
 می خواهد بفرماید : اگر درباره ی کسی ظن بدی به دلت وارد شد آن را نپذیر و ترتیب اثر به آن مده » .(2)
3 ـ مراد از « کثیرا من الظن » در آیه مذکور :
در بیان مراد از عبارت مذکور دو مطلب مطرح است :
الف ) منظور آن است که سوء ظن فی نفسه در بین مرد زیاد پدید می آید ، نه اینکه در مقایسه با سایر افراد ظن. یعنی هر چند ظن های سوء جزئی از ظنهاست که برخی نیک و برخی مباح و بــرخی بد هستند ، اما این نوع ظن خود به خود زیاد وجود دارد .
ب ) مراد اجتناب از بسیاری از گمان هاست چه نیک و چه بد . یعنی اینکه از خیلی گمان هـا چه آنها که می دانید گناه است و چه آنها که می دانید گناه است ، دوری کنید مبادا که به ظن هایی کـه گناه است دچار شوید .
در این صورت امر به اجتناب از « کثیرا من الظن » امری احتیاطی خواهید خواهد بود .(3)
ملامحسن فیض در این زمینه می گوید :
« و ابهام الکثیر لیحتاط فی کل ظن و یتامل حتی انه من ای القبیل »(4) نکره بودن « کثیرا» برای آن است که انسان در هر ظنی احتیاط کند و درنگ پیشه نماید تا دریابد که آن ظن از کدام نوع است ( از ظن های نیک است یا بد )
4 ـ انواع ظن :
همان گونه که ملاحظه کردید آیه شریفه متضمن نهی از بسیاری از ظنها و گمانها بود و بیــان شد که مراد از این ظنها در آیه مذکور همان گمانهای بد است و در شرع مقدس اسلام ظن های خوب نه تنها مذموم بلکه ممدوح نیز هستند . به همین مناسبت لازم است مطالبی درباره ی انواع گمانها آورده شود . در اینجا دو دیدگاه درباره انواع ظن ها آورده می شود :
دیدگاه اول : ( انواع ظن از نظر علامه آلوسی )
الف ) ظن نیک : مانند حسن ظن به خداوند ، همانگونه که در حدیث امده است .
حسن ظن از ایمان است .
ب ) ظن حرام : مانند ظن در مورد وجود خدا ، ذات و صفات و کمالات لایق او و در مورد پیامــبری پیامبران ، مثلا اگر کسی بگوید به تمامی پیامبران ایمان آورده ام ولی نمی دانم حضرت آدم پیـامبر بود یا نه ( اگر از روی قطع و جزم بگوید ) کافر شده است .
و از انواع ظن حرام، سوء ظن به ایمان آورندگان به رسول خدا (ص) و وارثان اکمل اوست که همان علما به خداوند تعالایند در قرآن مجید ، خداوند متعال فرموده است : « و ظننتم ظن السوء و کنتم قوما بورا(5) ؛ و بداندیشی کردید و قومی ورشکته شدید »
صائب تبریزی گفته است :
بدگمانی لازم بدباطنان افتاده است
گوشه از خلق جا کردم کمین پنداشتند (6)
ج ) ظن مباح : مانند ظن و گمان در امور زندگی و مهمات معاش ، و در این صورت بـدگمانی موجب سلامت و انتظام امور مهم است و آن را از قبیل حزم شمرده اند ، چنانچه گفته اند :
بد نفس مباش و بدگمان مباش
و ز فتنه و مکر در امان مباش (7)
دیدگاه دوم : ( انواع ظن با مقیاس قرار دادن مظنون )
الف ) ظن به خداوند :
در دین مقدس اسلام همواره به انسان مومن توصیه می شود که نسبت به پروردگار خــود حسن ظن داشته و به او امیدوار باشد و هیچگاه از رحمت خداوند مایوس نگردد .
در مورد حسن ظن به خداوند روایات و احادیث فراوانی وجود دارد از جمله از امام باقر (ع) از قول رسول (ص) : روایت شده است که خداوند متعال می فرماید : « لا یتکل العالمون لی علـی اعمالهم التی یعملونها لثوابی فانهم لو اجتهدوا و اتعبوا انفسهم اعمارهم فی عبادتی کانوا مقصرین غیر بـالغن فی عبادتهم کنه لثوابی فانهم لو اجتهدوا و اتعبوا انفسهم اعمارهم فی عبادت کانوا مقصرین غیر بالغین فی عبادتهم کنه عبادتی ... الی قوله : و لکنی برحمتی فلیثقوا و فضلی فلیرجوا و الی حسن الظن بی فلیطمانوا » (8)نبایستی عمل کنندگان برای من بر اعمالشان که برای رسیدن به پاداش من انجام می دهند ، تکیه و اعتماد کنند ، زیرا اگر به تمام توان تلاش نمایند و تمامی طول عمرشان ، خــود را در عبادت من به مشقت بیاندازد ،
باز هم مقصر و کوتاهی کننده بوده ودر عبادتشان به کنه عبادت من نمی رسند . ( تا آنجـــا که می فرماید و لکن باید (تنها ) به رحمت من اطمینان داشته و به فضل من امیدوار بوده و به حسن ظن به من آرامش داشته باشند » .
و در روایت است که بنده ای نیست که چیزی بهتر از حسن خلق و حسن ظن به خداوند به او عطا شده باشد . و اینکه انسان باید به خداوند حسن ظن داشته باشد زیرا خداوند در روز قیامت بر اساس حسن ظن بندگانش به او با آنها معامله می نماید .
در آیات قران نیز بر حسن ظن به خدا و امیدواری به رحمت الهی بسیار تاکید شده است .
چنانچه درسوره ی زمر می فرماید : « قل یا عبادی الذین اسرفوا علی انفسهم لا تفنطوا من رحمه الله ، ان الله یغفر الذنوب جمیعاً ، انه هو الغفور الرحیم:(9) بگو ای بندگانم که زیاده بر خـویشتن ستم روا داشته اید ، از رحمت الهی نومید مباشید ، چرا که خداوند همه گناهان را می بخشد ، که او آمرزگار مهربان است » .
ب ) ظن به بندگان خدا :
انسان مومن باید نسبت به دیگران حسن ظن داشته در روابط خود با دیگران اصل را بـر درستی و راستی افراد جامعه بگذارد تا در سایه ی آن بتواند در تعامل با ایشان ، هم فردی مفید بوده و هم از وجود ایشان منتفع گردد .
حضرت علی در این رابطه می فرماید :
ضع امر اخیک علی احسنه حتی یاتیک ما یغلبک منه و لا تظنن بکلمه خـرجت من اخیک سوء و انت تجدلها فی الخیر محملا:(10)اعمال برادرت را بر بهترین وجه ( ممکن ) حمل کن مگر آنکه حجت و دلیلی برای تو پیدا شود که راه توجیه را بر تو ببندد . و هرگز نسبت به سخنی که از بـرادر مسلمانت صادر شده است ، در صورتی که می توانی محمل نیکی برای آن بیابی گمان بد مبر » .
علامه مجلسی (ره) در شرح این کلام مولا علی (ع) می نویسد :
« مقصود این است که آنچه از گفتار یا کردار از برادرت صادر می گردد را بر بهترین آنچه احتمال آن می رود حمل نمایی و اگر چه ( احتمال صحت ) مرجوح و ضعیف باشد ، و نبایستی تجسس کـنی ، تا وقتی که امری از او به تو برسد که تاویل و توجیه آن ( به نیکی و خوبی ) برای تو ممکن نباشد ، و اینکه به خاطر آن است که ظن و گمان چه بسا که به خطا رود ، و از تجسس کردن نیز نهی شده است » . (11)
بر هیمن اساس است که علمای اسلام در علم و اصول فقه معیار و مبـــنا را بر اصل صحت ( اصاله ی الصحه ) نهاده اند و این اصل در تمامی امور اجتماع و قراردادهای افراد آن معتبر و جاری است ، و در صورتی که به آن عمل نشود کلیه ی امور اجتماع متزلزل و مختل خواهد شد .
« در کتاب شریف مصباح الشیعه آمده است : حسن ظن از ایمان انسان و سلامت روحش ناشی می شود و از نشانه های پاکی روح آن است که انسان هر چه را که می بیند با خوبی و فضیلت می نگرد . رسول خدا (ص) فرمود : گمان خود را نسبت به برادران دینی خوب کنید که بدین وسیله به صـفا و طهارت طبع می رسید » (12). در روایات و اخبار پیامبر گرامی اسلام و اهل بیت عصمت و طهـــارت ( ع) احادیث فراوانی در مدح حسن ظن و تقبیح سوء ظن در کتب حدیثی ثبت و ضبط گردیده است . از جمله امام جعفر صادق (ع) از پدر بزرگوارشان نقل کرده است ایشان فرموده اند :
« ایکم و الظن فان الظن اکذب الکذب و کونوا اخواثا فی الله کما امرکم الله :(13) شما از ظـن و گمان ( بد )
بر حذر می دارم زیرا که ظن دروغ ترین دروغهاست و با یکدیگر در ( راه ) خدا بـــرادر باشید همانگونه که خداوند شما را امر نموده است » .
حضرت علی (ع) در مورد سوء ظن می فرماید :
« سوء ظن بالمحسن شر الاثم و اقبح الظلم ؛ بدگمانی نسبت به انسان نیکوکار ( و بی گناه ) بــدترین گناه و زشت ترین ستم است » .
در جای دیگر می فرماید :
« اطرحوا سوء الظن بینکم فان الله عزوجل نهی عن ذلک ؛ از بین خودتان سوء ظن را به دور افکنید ، زیرا خداوند عزوجل از آن نهی نموده است » .