به یاد کربلا دل ها غمین است

دلا خون گریه کن چون اربعین است

اربعین سید الشهداء(ع) چه روزی است؟ آیا اهل بیت امام حسین(ع) در مسیر بازگشت به مدینه، از کربلا گذشتند یا نه، و اگر گذشتند، چه مدت زمانی پس از واقعه عظیم عاشورا بود؟

در این باره میان پژوهشگران تاریخ، اختلاف نظرهایی وجود دارد؛ که به مهم ترین آنها اشاره می شود:

برخی از بزرگان و علمای طراز اول شیعه، معتقدند که کاروان اسرای کربلا هنگام مراجعت از شام به مدینه از راه عراق حرکت کرده و روز اربعین همان سال، یعنی چهل روز پس از واقعه عاشورا، به کربلا رسیده اند و پس از زیارت قبر شریف امام حسین(ع) به سمت مدینه حرکت نمودند.

شیخ مفید در کتاب «مسار الشیعه»، به روز اربعین اشاره کرده و نوشته است: «اربعین روزی است که حرم امام حسین(ع) از شام به سوی مدینه مراجعت کردند. همچنین روزی است که جابر بن عبدالله برای زیارت امام حسین(ع) وارد کربلا شد»[1]

شیخ طوسی نیز در «مصباح المتهجد» می نویسد: «بیستم ماه صفر (چهل روز پس از حادثه کربلا) روزی است که حرم سید ما اباعبدالله الحسین(ع) از شام به مدینه مراجعت کرد؛ و نیز روزی است که جابر بن عبدالله انصاری، صحابی رسول خدا(ص) از مدینه وارد کربلا شد تا قبر حضرت را زیارت کند. او نخستین کس از مردمان بود که امام حسین(ع) را زیارت کرد. در چنین روزی زیارت آن حضرت مستحب است و آن زیارت اربعین است»[2]

صاحب کتاب «نزهة الزاهد» هم می نویسد: «در بیستم این ماه(صفر) بود که حرم محترم امام حسین(ع) از شام به مدینه آمدند»[3]

ابوریحان بیرونی نیز در «الآثار الباقیه» آورده است: در بیستم (ماه صفر سال61 هجری) سر بریده امام حسین (ع) را جهت دفن به کربلا آوردند.[4]

شیخ عبدالله شبراوی هم در »الاتحاف» همین نظر را دارد.[5]

شیخ بهایی در «توضیح المقاصد» می نویسد: در این روز اهل بیت امام حسین(ع) از شام به کربلا آمدند تا از آنجا به مدینه بازگردند.[6]

سید محسن امین در «اعیان الشیعه» و «لواعج الاشجان» نیز معتقد است که اهل بیت امام حسین(ع) چنین روزی هنگام بازگشت به مدینه به زیارت قبر امام حسین(ع) آمدند.[7]

کفعمی در «المصباح» گوید: در بیستم این ماه(صفر) اهل حرم امام حسین(ع) به مدینه بازگشتند.[8]

سید ابن طاووس در «لهوف» تاکید می کند که اهل بیت امام حسین (ع) در راه بازگشت به مدینه از ساربان خواستند که آنها را از راه کربلا عبور دهد... پس از آنکه به قتلگاه رسیدند جابر بن عبدالله انصاری و برخی از بنی هاشم را نیز دیده اند.[9]

شهید آیت الله سید محمدعلی قاضی طباطبایی در جای جای کتابش «تحقیق در باره اول اربعین حضرت سیدالشهدا(ع)» ادله ای آورده است مبنی بر اینکه اهل بیت امام حسین(ع) روز بیستم ماه صفر سال 61 هجری به کربلا بازگشتند؛ وی می نویسد: یکی از شواهد آمدن اسرای خاندان نبوت در بیستم ماه صفر سال 61 هجرت (اربعین اول) به کربلا، عبارت از ملحق ساختن سر مبارک سیدالشهدا(ع) به جسد اطیب و انورش در کربلاست.[10]

حکیم مهدی الهی قمشه ای در این باره نظری دیگر دارد. وی در «نغمه حسینی» پس از نقل اقوال می نویسد: رفتن اهل بیت امام حسین (ع) از کوفه به شام، مصادف با اولین اربعین شهادت امام حسین (ع) بوده و آنها همان زمان به عزاداری بر سر مضجع شریف امام(ع) پرداختند نه هنگام رفتن از شام به مدینه، گر چه سایر اقوال هم امکان پذیر است:

قافله عشق شه بی معین شد به سر تربت شاه، اربعین

جابر و خیل غم و آل رسول کرد به یکباره در آنجا نزول

چشم اسیران دیار دمشق دید دگر مقتل سلطان عشق.[11]

موافقان این نظر (اربعین اول) معمولا با بررسی راه های مسافرت بین عراق و شام و وسایل و شرایط حمل و نقل در آن زمان و نیز بررسی شواهد تاریخی در باب مدت توقف کاروان در کوفه و شام، بر امکان طی این مسیر تا اربعین صحه گذاشته و در جهت اعتبار روایاتی که از بازگشت اهل بیت به کربلا در اربعین سال 61 خبر می دهند، استدلال کرده اند.

نقطه مقابل این نظرات، گروهی از متقدمین هستند که ضمن پذیرش اصل بازگشت کاروان اسرای اهل بیت(ع) به کربلا از مسیر شام به مدینه، زمان زیارت قبر امام حسین(ع) از سوی اهل بیت(ع) در اربعین اول(بیستم صفر سال 61 قمری) را بعید دانسته؛ و اربعین دوم یا اربعین سال های بعد را مناسب دانسته اند. در این میان می توان از سید ابن طاووس در «اقبال الاعمال»،[12] علامه مجلسی در «زاد المعاد»، محدث نوری در «لؤلؤ و مرجان»[13] و شیخ عباس قمی در «منتهی الآمال»[14] نام برد که در این مورد تشکیک کرده و معتقدند این زیارت در سال نخست نبوده؛ زیرا در اولین اربعین حسینی(ع) تحقق چنین زیارتی امکان پذیر نبوده است. این بزرگواران معتقدند به دلیل بُعد مسافت، طی مسیر کاروان اسرا از کربلا به کوفه، از کوفه به شام و سپس بازگشت آنان به صحرای کربلا در مدت زمان چهل روز، ممکن نیست.

محدث نوری استظهار کرده که از عبارت شیخ مفید و شیخ طوسی، فهمیده می شود که «اربعین، روزی است که اسرا از شام به مقصد مدینه خارج شدند، نه آن که در آن روز به مدینه رسیدند»[15]

البته مخالفان با نظر قائلان بازگشت اسرا به کربلا در اربعین سال 61 قمری، افزون بر بعد مسافت، به دلایل دیگری از جمله نبود گزارش معتبر از این موضوع در منابع کهن تاریخ اسلام، استناد کرده اند.

درباره اربعین امام حسین (ع) جدای از کتاب «تحقیق در باره اول اربعین حضرت سیدالشهداء(ع)»، تألیف شهید آیت الله سید محمدعلی قاضی طباطبایی، که اثری ارزشمند، تحقیقی، دقیق و بسیار مفصل پیرامون نخستین اربعین امام حسین (ع) و اثبات آن است، کتاب های دیگری نیز به نگارش در آمده که از آن جمله است: «تحلیل تاریخی اربعین حسینی(ع)»، از محمد فاضل، «اربعین حسینی» (پژوهش در بازگشت اهل بیت(ع) از شام به کربلا) از محمدامین پورامینی، «فاجعةالاربعین» از شیخ حسن بلادی، «با خاندان وحی؛ از عاشورا تا اربعین» از حشمت الله قنبری همدانی، و «دانستنی های اربعین حسینی(ع)» از سید رضا اکرمی.