جامعه اسلامی دارای مکتب مشخص و ممتازی است که تاریخ شهادت می دهد توانایی رهبری و ارشاد همه ی جهانیان را دارد. قرآن کریم که کتاب و دستورالعمل زندگی در جامعه اسلامی است مانند روزهای اول بر اصالت و قدرت خود باقی است و جاوید و دائمی بودنش را نیز خداوند متعال تضمین نموده است.

قرآن کتاب عمل است و دستور چگونگی زندگی کردن را در خود دارد.

 «قُل اعملوا فیسری الله عملکم ورسوله و المؤمنون وستردون الی عاتم اتغیب والشهده فینبئکم بما کنتم تعملون»      سوره توبه آیه 105

( و بگو عمل کنیدوبه زودی ببیند خدا کردار شما را وپیامبرش ومؤمنان و به زودی باز گردانیده شوید به سوی دانای غیب و هویدا تا آگاهیتان دهد به آنچه می کردید.)

پس اگر مشکلی است به عمل نکردن ما به قرآن بر میگردد.

سوره مبارکه توبه آیه 105

بدیهی است که بشر بااینکه پیشرفت عجیبی با اختراع و اکتشافات علمی در علم و صنعت داشته است ولی براثر انحرافات و کج روی های اخلاقی دچار مشکلات قابل توجهی شده است که برای صاحب نظران و متفکران عالم جای تعجب و تحیر است .

یکی از متفکرین غربی میگوید: « ما یاد گرفته ایم در هوا مانند مرغ پرواز کنیم و د ردریا مانند نهنگ شکار کنیم ولی یاد نگرفته ایم روی زمین چگونه زندگی کنیم !»

آنچه که مایه تعجب و تأسف است اینکه در وضعیت فعلی جهان ، تمام تلاشهای علمی و عملی و آمال و آرزوها به مسائل مالی محدود گشته است و کسی به فکر حاکمیت اخلاق و ضرورت تربیت الهی و احیای ارزشهای انسانی نیست .و این بی توجهی تمدن جهان را به پرتگاه سقوط کشانده است.

اکنون انسانها با این سؤال اساسی مواجه اند که با این وضعینت اخلاقی د رجهان چه باید کرد؟ شاید با ورش برای نسانها حتی مسلمانان مشکل باشد ولی تنها راه موجود ، پناه برده به قرآن عزیز و استفاده از شیوه های تربیتی نهفته در قرآن  است . حضرت محمد مصطفی (ص) پیشوای انسانیت نیز فرموده اند :

«هر وقت پرده های تاریک بر اجتماع سایه افکند ، به قرآن روی آورید و از راهنمایی آن بهره مند شوید.»

محققان بیگانه از جمله دکتر گوستاو لوبن فرانسوی د رخصوص آثار اعجاز آمیز قرآن گفته است :

« هر نوع سیستم تربیتی جدید برای بشر سه دوره لازم دارد تا به تدریج از آن بهرهمند شود و د رپایان امر برای نسل سوم ثمر بخش شود ولی قرآن آنچنان کتابی است که آثار تربیتی اش را د رهمان نسل اول به حد کمال نشان داد و امتی را تربیت کرد که د رکمتر از یک قرن بر سه قاره آسیا ، آفریقا ، و اروپا ( اسپانیا) حکومت نمود .»

امید است همه ی مردم کشورهای جهان برای حل بحران اخلاقی و تربیتی موجود ، به قرآن رو آورند و مسلمانان نیز با ایمان و باور عمیق به قرآن از روشهای تربیتی آن برخوردار شوند .

کلیات و مفاهیم

واژه تربیت به معنی پروردن ، پروراندن ، پرورش دادن ، ادب و اخلاق به کسی یاد دادن است . و از مصدر باب تفعیل به معنی رشد است. بنابراین ، تربیت مختص انسان نیست و برای هر موجودی که توانایی رشد داشته باشد ، صادق است . این واژه د رقرآن کریم در داستان موسی ابن عمران از زبان فرعون آمده است :

« قال الم نربک فینا ولیداً ولبثت فینا من عمرک سنین» سوره مبارکه شعراء آیه 18

«آیا ما تو را در کودکی نپروراندیم و در میان ما سالهایی از عمرت را به سر نبردی؟»

که احتمالاً منظور آن  تربیت جسمی و مادی میباشد.

تربیت یک نوع پرورش موجود زنده است یعنی فراهم کردن زمینه برای رشد استعدادهایی که در موجود زنده وجود دارد مثل رشد و پرورش گلها و درختان البته با این تفاوت که در پرورش انسان باید بین همه استعدادهای طبیعی تعادل برقرار باشد.

مؤمن یعنی با ایمان ، خلاف کافر، کسی که به خدا و پیامبر گرویده است.

قرآن به معنی کتاب آسمانی مسلمانان که شامل صد و چهارده سوره است. هشتادودو سوره آن در مکه نازل شده و به آن سوره های مکی می گویند و سی ودو سوره آن در مدینه نازل شده و به آن سوره های مدنی می گویند.

خلاصه تاریخچه تربیت 

طبق نظر علمای قدیم ، آدمی که فضایل در او به صورت خوی و ملکه در آمده باشد آدم تربیت شده میباشد و هرگاه فضیلت به صورت ملکه در نیامده باشد امری زایل شدنی است .

دیدگاه  برخی از دانشمندان غربی

نظر آنان این است که تربیت ، فقط پرورش است یعنی باید فقط نیروی عقل و ارده اخلاقی پرورش یابد و انسان نباید به هیچ چیز – چه خوب و چه بد – عادت نماید ، چون عادت مطلقاً بد است و د رصورت عادت ، ترک آن غیر ممکن است و عادت حاکم بر انسان میشود و جایگاه عقل و اراده نادیده گرفته میشود .

« روسو» د رکتاب « امیل» میگوید: « امیل را باید عادت دهم که به هیچ چیز عادت نکند .»

 کانت هم گفته است: «هر اندازه عادت بشر زیاد باشد ، استقلال و آزادیش کمتر میشود.»

کار تربیت قرآنی شبیه کار خورشید است . خورشید بر دانه ها و هسته ها ی خرما ، گندم ، جو ، انار و بادام می تابد و آنچه که درون آنها وجود دارد پرورش میدهد و آشکار میسازد ، به بیانی دیگر در جان دانه و هسته ها همه چیز وجود دارد . فقط نور خورشید آنچه که درون جان آنهاست آشکار میکند . قرآن برای ما انسانها ، با چنین کاری شرایط رشد و پرورش را آماده میکند. به عبارت دیگر در وجود همه انسانها زمینه های رشد و تعالی پنهان است . کار قرآن آبرسانی و نور افشانی به بذرهای نهفته د رمزرعه وجود انسان است و اینگونه است که ما قرآن را حیات و نور میخوانیم.

مبانی تربیت قرآنی

بنیاد اولیه تربیت قرآنی را میتوان بر سه اصل اساسی دین « توحید ، معاد ، نبوت» بیان کرد. پس جهانشناسی اسلامی ، دقیقاً ضد جهان بینی ماتریالیستی است . جهان بینی ماتریالیستی آدمی را در اتاق تاریک طبیعت و ماده ، زندانی میکند و تربیت را نیز بر همین اساس برنامه ریزی میکند . اما جهان بینی اسلامی ، بر پایه توحید و مبدأ خلقت است .یعنی، اینکه جهان از یک مشیت حکیمانه به وجود آمده و اساس آن خیر و رحمت و رسانیدن موجودات به کمال د رخور آنهاست . محور این جهان بینی  توحید ذات مقدس الهی است که جهان از او آغاز و بدو پایان می یابد . د راین نوع نگرش ، انسان د ربین آفریده های هستی از کرامت و شرافت خاصی برخوردار است و جهان ، دانشگاهی است که انسان تربیت میکند و خداوند نیز آدمی را بر طبق نیت و کوشش درستی که انجام میدهد مزد میدهد. و این حرکت تکاملی تا پایان هستی ادامه می بابد.

بحث ایمان و عمل صالح و گره خوردن آندو به هم و پرورش انسان با دقت بسیار بالابه حدی که ذره ای کار خوب یا بد محاسبه می شود از مباحث بسیار مهمی است که لازم است جداگانه به آن پرداخته شود.

تربیت و عبادت

روح عبادت ، پیوند و ارتباط خلق با خالق هستی و توجه به خداوند و از میان برداشتن دیوار غفلت است . اما نکته قابل توجه این است که دراسلام، به عبادت شکل داده شده است و به شکل عبادت هم اهمیت فراوان داده و جالبتر اینکه برنامه های تربیتی زیادی را نیزدر لباس عبادت به شکل آن پوشانده است.

«ان الله ینظر  الی قولکم و لا ینظر الی صورکم»

اسلام زمانی که به تشریع عبادت می پردازد چون هدفش تأثیر تربیتی خاص درهنگام عبادت است با اینکه مواردی به عبادت مرتبط نیست ولی درتربیت مؤثر است در سفره عبادت می چیند به طور مثال میتوان از غسل ، وضو ، دائم الوضو بودن ، دائم الطهاره بودن ، غسلهای مستحبی نام برد . خلاصه اینکه اسلام میگوید زمانی که نماز را اقامه میکنید و رو به درگاه خداوند می ایستید بدن و لباستان پاک باشد ، این یک برنامه تربیتی بهداشتی د رزمان عبادت است .

«یا ایها الناس اعبدوا ربکم الذی خلقکم و الذین من قبلکم لعلکم تتقون .» سوره بقره آیه 21

«ای انسانها پروردگار خود را بندگی و پرستش کنید . کسی که شما را خلق کرده و همچنین پیشینیان شما را آفریده است .»

حضرت علی ( ع)  به فرزندش حضرت امام حسن مجتبی ( ع) فرموده است :

«لا عباده کا لتفکر فی صنعته الله عز وجل.»

«هیچ عبادتی همانند تفکر و مطالعه د رمصنوعات الهی نیست .»

آثار تربیتی نماز

نماز انسان را از لحاظ اخلاقی و روحی تربیت می کند چون موجب بر قراری ارتباط انسان وخالقش می شود و به نوعی اطاعت و سپاسگذاری را آموزش می دهد.

نماز باعث تقویت اراده انسان می شود و عادت عمل به وعده ها و صبر و استقامت را در بردارد. شرکت د رنماز جمعه و جماعات موجب تربیت اجتماعی است . چون مسلمانان بدون تفاوت بین غنی و فقیر و نیرومند و ناتوان د راین جماعات برابرند و همچنین با شناخت یکدیگر از مشکلات عمومی و خصوصی همدیگر آگاهی می یابند.

خاصیت تربیتی دیگر نماز ، تربیت روحی و جسمی است که منجر به تعلیم نظم و انظبات می شود و همچنین نماز وسیله ای  برای تطهیر و پاکی نفس آدمی است و نشانه خشوع در برابر خداوند است .

«اتل ما اوحی الیک من الکتاب و اقم الصلوه ان الصلوه تنهی عن الفحشاء و المنکر»

سوره عنکبوت آیه 45

«از رسول ما آنچه که از کتاب آسمانی قرآن بر تو وحی شد بر خلق تلاوت کن و نماز را که بزرگ عبادت خداست به جای آر ، که همانا نماز است که اهل نماز را از هر کار زشت باز میدارد.»

«و أمر اهلک بالصلوه واصطبر علیها»

تو اهل بیت خود را به نماز امر کن و خود نیز بر نماز و ذکر خالق صبور باش.

«یا ایها الذین آمنوا اذا نودی للصلوه من یوم الجمعه فاسعوا الی ذکر الله و ذروا البیع ،  ذلکم خیر لکم ان کنتم تعلمون .» سوره جمعه آیه 9

«ای کسانی که ایمان آورده اید هرگاه شما را برای نماز جمعه بخوانند فی الحال به ذکر خدا بشتابید و کسب و تجارت را رها کنید که این اگر بدانید برای شما بهتر خواهد بود.»

آثار تربیتی روزه

تربیت اخلاقی : انسان با روزه گرفتن بر نفس خود تسلط پیدا میکند و برا ی مبارزه با هوی و هوس و شهوات آماده می شود و اراده اش تقویت می شود.

تربیت اخلاقی: روزه آدمی را به یاد نیازمندان و مستضعفان می اندازد و برا ی کمک و مساعدت به آنها دست به کار می شود . همچنین انسان با روزه گرفتن احساس برابری وحدت می کند.

چون همه مردم در یک جامعه از فقیر و غنی تا ضعیف و قوی همزمان با همدیگر این واجب دینی را انجام می دهند.

تربیت روحی : در ماه مبارک رمضان انسانها بیشتر به یاد خدا هستند چون روزه راه اطاعت و فرمانبرداری از خداوند را به انسان یا می دهد و انسان نیز به خدا پناه می برد .

تربیت جسمی: بدن انسان با روزه به تشنگی و گرسنگی عادت می کند و بنا به فرموده پیغمبر اکرم (ص) « صوموا تصحوا» روزه بدارید تا سلامتی شما تأمین شود.

«شهر رمضان الذی انزل فیه القرآن هدی للناس و بینات من الهدی والفرقان فمن شهر منکم الشهر فلیصمه و من کان مریضاً او علی سفر فعده من ایام اخر، یرید الله بکم الیسر و لا یرید العسر و لتکلموا العده و لتکبروا الله علی ما هدیکم ولعلکم تشکرون .»سوره بقره آیه 185

«ماه رمضان ماهی است که قرآن در آن نازل شده است برای هدایت بشر و برا ی راهنمایی و امتیاز حق از باطل پس هرکه در یابد ماه رمضان را باید روزه بدارد و هرکس مریض و یا در سفر باشد به شماره آنچه روزه خورده است از ماههای دیگر روزه دارد که خداوند برای شما حکم را آسان خواسته و تکلیف را مشکل نگرفته برای این عده روزه را تکمیل کرده و خدا را به عظمت یاد کنید که شما را به دین اسلام هدایت فرموده. باشد که از این نعمت بزرگ سپاسگزار گردید.»

آثار تربیتی زکات

در زکات یک نوع تربیت روحی عمیقی وجود دارد . چرا که موجب آموزش موارد ذیل به انسان میشود.

الف: اطاعت اوامر الهی                            ب: مبارزه با خودخواهی

ج: مبارزه با افراط در تمایلات مادی و معنوی

زکات به معنی طهارت و پاکیزگی است . چون از یک طرف مال و از طرف دیگر نفس آدمی را از علاقه های مادی تطهیر می کند و انسان را برای زندگی اجتماعی آماده می کند.

اگر مسلمانان به این فریضه الهی به طور جدی و صحیح اقدام نمایند موجب از بین رفتن گدائی وفقر که درکشورهای اسلامی شیوع دارد می شود . همچنین باعث زدودن بدبختی ها و بینوائی ها که اکنون در جامعه اسلامی رواج دارد می شود.

اگر در مدارس و دانشگاه ها یک صندوق جمع آوری زکات ایجاد شود و جمعی از دانش آموزان و دانشجویان تحت نظارت استادان ضمن جمع آوری زکات بین مستحقین و بینوایان تقسیم نماید . این امر موجب تربیت روحی و اجتماعی عمیقی بر نسل جوان می شود.

«الم  ذلک الکتاب لا ریب فیه هدی للمتقین . الذین یومنون بالغیب و یقیمون الصلوه و مما رزقناهم ینفقون .» سوره بقره آیات 1 تا 3

«این کتاب بی هیچ شک راهنمای پرهیزکاران است . آن کسانی که به جهان غیب ایمان آرند و نماز بپا دارند و از هر چه روزیشان کردیم انفاق کنند.»

« و اقیموا الصلوه و آتو الزکوه و ارکعوا مع الراکعین.» سوره بقره آیه 43

«نماز بپا دارید و زکات بدهید و با خدا پرستان حق را پرستش کنید.»